100 Χρόνια από τη γέννηση του Γ. Ρίτσου

Του Πάνου Κρίκη
25/11/ 2009

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ
ΕΝΑΣ ΓΙΓΑΝΤΑΣ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΠΟΥ ΔΕΙΝΟΠΑΘΗΣΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ
100 Χρόνια από τη γέννηση του Γ. Ρίτσου

Η φετινή χρονιά χαρακτηρίστηκε χρονιά του Γιάννη Ρίτσου. Και τούτο, γιατί πριν από εκατό χρόνια, σε αυτά τα χώματα της Ελληνικής γης και συγκεκριμένα στη Μονεμβασιά του Νομού Λακωνίας είδε το πρώτο φώς ένα από τα αξιότερα και επιφανέστερα τέκνα του πολιτισμού μας, ένας γίγας του ελληνικού πνεύματος, ο ποιητής του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ, ΤΗΣ ΡΩΜΙΟΣΥΝΗΣ, ΤΗΣ ΕΑΡΙΝΗΣ ΣΥΜΦΩΝΙΑΣ, ΤΗΣ ΣOΝΑΤΑΣ ΤΟΥ ΣΕΛΗΝΟΦΩΤΟΣ και τόσων άλλων σημαντικών έργων, ο προταθείς για Νόμπελ ΤΟ 1968 Γιάννης Ρίτσος.
Ο Γιάννης Ρίτσος γεννήθηκε στη Μονεμβασιά το 1909 και πέθανε στην Αθήνα το 1990. Η ποίηση του θεωρείται από τις κορυφαίες στιγμές του νεότερου ελληνικού λυρικού λόγου.
Γόνος πλούσιας οικογένειας, που πτώχευσε όμως όταν ο ίδιος ήταν ακόμη έφηβος, φοίτησε στο δημοτικό και στο σχολαρχείο της γενέτειράς του και τελείωσε το γυμνάσιο στο Γύθειο, δημοσιεύοντας το 1924 τα πρώτα του ποιήματα στη Διάπλαση των Παίδων, το περιοδικό που διηύθυνε ο Γρηγόριος Ξενόπουλος. Ήδη, όμως, τον είχαν επηρεάσει ο θάνατος της μητέρας του και ενός μεγαλύτερου αδελφού του από φυματίωση (1921). Το 1925 μετακόμισε στην Αθήνα και εργάστηκε ως δακτυλογράφος στην Εθνική Τράπεζα, αλλά προσεβλήθη και ο ίδιος από φυματίωση και γύρισε στη Μονεμβασιά. Επέστρεψε στην Αθήνα τον επόμενο χρόνο και γράφτηκε στη νομική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά η κατάσταση της υγείας του και η δυσχερής οικονομική θέση της οικογένειάς του δεν του επέτρεψαν να φοιτήσει. Πέρασε τα επόμενα τέσσερα χρόνια μπαινοβγαίνοντας σε διάφορα σανατόρια, όπου συνέχισε να γράφει ποίηση (δημοσίευσε ποιήματα του στο φιλολογικό παράρτημα της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας) και ήρθε σε επαφή με τη μαρξιστική ιδεολογία μέσω αριστερών διανοουμένων συνασθενών του. Όταν βελτιώθηκε η υγεία του, ανέλαβε το καλλιτεχνικό τμήμα της Εργατικής Λέσχης (1931), όπου εργάστηκε ως αυτοδίδακτος σκηνοθέτης και ηθοποιός, προσχώρησε στο αριστερό εξωκοινοβουλευτικό πολιτικό κίνημα των Πρωτοπόρων και αρθρογραφούσε στο ομώνυμο περιοδικό, ενώ παράλληλα εργαζόταν για βιοπορισμό ως ηθοποιός και χορευτής σε επιθεωρήσεις (1933).
Το 1934 εξέδωσε την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο Τρακτέρ και προσελήφθη ως διορθωτής κειμένων και αργότερα επιμελητής εκδόσεων από τον εκδοτικό οίκο Γκοβόστη, με τον οποίο συνεργαζόταν έως το 1956. Παράλληλα συνδέθηκε με το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος, του οποίου έγινε μέλος και ξεκίνησε τη συνεργασία του με τον Ριζοσπάστη, υπογράφοντας ως Ι. Σοστίρ, με το όνομα του δηλαδή ανεστραμμένο. Τον επόμενο χρόνο δημοσίευσε το βιβλίο Πυραμίδες (1935) και το 1936 τον Επιτάφιο, έργο εμπνευσμένο από την αιματοβαμμένη απεργία των καπνεργατών της Θεσσαλονίκης (9 Μαΐου 1936), το οποίο είχε τέτοια απήχηση, ώστε μία από τις πρώτες ενέργειες του δικτατορικού καθεστώτος της 4ης Αυγούστου 1936 του Ιωάννη Μεταξά ήταν η κατάσχεση των απούλητων αντιτύπων και η καύση τους στους στύλους του Ολυμπίου Διός. Ακολούθησαν Το τραγούδι της αδελφής μου (1937), το οποίο εξυμνήθηκε από τον Κωστή Παλαμά, η Εαρινή συμφωνία (1938) και Το εμβατήριο του ωκεανού (1940).
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής ο Ρίτσος προσχώρησε το 1942 στο μορφωτικό τμήμα του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) και παράλληλα συνέχισε να γράφει. + Το 1943 εκδόθηκαν η Παλιά μαζούρκα σε ρυθμό βροχής, η Δοκιμασία, από την οποία η λογοκρισία της κατοχικής κυβέρνησης αφαίρεσε τη σύνθεση Παραμονές ήλιου, και ακολούθησε Ο σύντροφός μας Ν. Ζαχαριάδης (1945). Έγραψε, επίσης, το πεζογράφημα Στους πρόποδες της σιωπής (1944), το οποίο καταστράφηκε μαζί με το αρχείο του κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, ύστερα από τα οποία κατέφυγε στην Κοζάνη, όπου ως συνεργάτης του Λαϊκού θεάτρου Μακεδονίας ανέβασε το θεατρικό έργο Η Αθήνα στ’ άρματα (1945). Επέστρεψε στην πρωτεύουσα μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας (12 Φεβρουαρίου 1945) και συνεργάστηκε με τα Ελεύθερα Γράμματα και το καλλιτεχνικό τμήμα της ΕΠΟΝ, αλλά το 1948 συνελήφθη και εκτοπίστηκε αρχικά, στη Λήμνο (1948-49) και αργότερα στη Μακρόνησο (1949-50) και στον Άγιο Ευστράτιο (1950-52). Απολύθηκε τελικά τον Αύγουστο του 1952, ύστερα από έντονες διεθνείς διαμαρτυρίες, χωρίς να υπογράψει δήλωση μετανοίας, και επέστρεψε στην Αθήνα, όπου προσχώρησε στην Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ), ξεκίνησε τη συνεργασία του με την εφημερίδα Αυγή και δημοσίευσε το έργο Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο (1952).
Η περίοδος που ακολούθησε, έως την κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος από το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967, χαρακτηρίστηκε από εντυπωσιακή λογοτεχνική παραγωγικότητα, ενώ παράλληλα ο Ρίτσος καθιερώθηκε διεθνώς ως ένας από τους κορυφαίους ποιητές της γενιάς του και τα έργα του έγιναν ευρύτερα γνωστά στο ελληνικό κοινό, καθώς αρκετά από αυτά μελοποιήθηκαν από τον μουσικοσυνθέτη Μίκη Θεοδωράκη. Εξέδωσε τα βιβλία: Αγρύπνια (1954), Πρωινό άστρο (1955) και Η σονάτα του σεληνόφωτος (1956, πρώτο κρατικό βραβείο ποίησης), μεταφράστηκε στα γαλλικά και χαρακτηρίστηκε από τον Γάλλο λογοτέχνη Λουί Αραγκόν έργο μεγαλοφυΐας, προτού ταξιδέψει το 1956 σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, μεταξύ των οποίων και η Σοβιετική Ένωση, και στην Κούβα. Μετά την επιστροφή του, και παρά τις κατά καιρούς απαγορεύσεις της κρατικής λογοκρισίας, δημοσίευσε τα έργα: Χρονικό (1957), Αποχαιρετισμός (1957), Υδρία (1957), Χειμερινή διαύγεια (1957), Πέτρινος χρόνος (1957), Οι γειτονιές του κόσμου (1957), Όταν έρχεται ο ξένος (1958), Ανυπόταχτη πολιτεία (1958), Η αρχιτεκτονική των δέντρων (1958), Πέρα απ’ τον ίσκιο των κυπαρισσιών (1958, θεατρικό), Οι γερόντισσες κι η θάλασσα (1959), Μια γυναίκα πλάι στη θάλασσα (1959, θεατρικό), Το παράθυρο (1960), Η γέφυρα (1960), Ο μαύρος άγιος (1961), Ποιήματα (2 τόμοι, 1962), Το νεκρό σπίτι (1962), Κάτω απ’ τον ίσκιο του βουνού (1962), Το δέντρο της φυλακής και οι γυναίκες (1963), 12 ποιήματα για τον Καβάφη (1963), Μαρτυρίες Α΄ σειρά (1963), Ποιήματα (3ος τόμος, 1964), Παιχνίδια τ’ ουρανού και του νερού (1964), Φιλοκτήτης (1965), Ρωμιοσύνη (1966), Ορέστης (1966), Μαρτυρίες Β΄σειρά (1966) και Όστραβα (1967).
Την ημέρα του πραξικοπήματος του 1967 συνελήφθη και εκτοπίστηκε αρχικά στη Γυάρο και έπειτα στη Λέρο. Τον Αύγουστο του 1968 μεταφέρθηκε άρρωστος στην Αθήνα, αλλά μετά από έναν μήνα εκτοπίστηκε και πάλι στη Λέρο και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στην πόλη καταγωγής της συζύγου του, το Καρλόβασι Σάμου, όπου τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό. Παρά τις απαγορεύσεις δεν σταμάτησε να γράφει και δημοσίευσε είτε στο εξωτερικό (όπου τα έστελνε κρυφά) είτε στην Αθήνα μετά το 1971, όταν περιορίστηκε η λογοκρισία, τα έργα: Πέτρες, Επαναλήψεις, Κιγκλίδωμα (1972), Η Ελένη (1972), Χειρονομίες (1972), Τέταρτη διάσταση (1972), Η επιστροφή της Ιφιγένειας (1972), Χρυσόθεμις (1972), Ισμήνη (1972), 18 λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας (1973), Διάδρομος και σκάλα (1973), Γκραγκάντα (1973), Σεπτήρια και δαφνηφόρια (1973), Ο αφανισμός της Μήλος (1974).
Μετά την πτώση της δικτατορίας γύρισε στην Αθήνα και συνέχισε με αμείωτη θέρμη τη λογοτεχνική του παραγωγή, εκδίδοντας μεταξύ άλλων τα βιβλία: Ύμνος και θρήνος για την Κύπρο (1974), Καπνισμένο τσουκάλι (1974), Κωδωνοστάσιο (1974), Χάρτινα (1974), Ο τοίχος μέσα στον καθρέφτη (1974), Μελετήματα (1974, δοκίμια), Η Κυρά των Αμπελιών (1975), Η τελευταία π.Α. εκατονταετία (1975), Ποιήματα (4ος τόμος, 1975), Το υστερόγραφο της δόξας (1975), Ημερολόγιο εξορίας (1975), Μαντατοφόρες (1975), θυρωρείο (1976), Το μακρινό (1977), Γίγνεσθαι (1977), Βολιδοσκόπος (1978), Τοιχοκολλητής (1978), Τροχονόμος (1978), Η πύλη (1978), Το σώμα και το αίμα (1978), Μονεμβασιώτισσες (1978), Το τερατώδες αριστούργημα (1978), Φαίδρα (1978), Λοιπόν; (1978), Το ρόπτρο (1978), Μια πυγολαμπίδα φωτίζει τη νύχτα (1978), Γραφή τυφλού (1979), Τα μονόχορδα (1980), Όνειρο καλοκαιρινού μεσημεριού (1980), Συντροφικά τραγούδια (1981), Τα ερωτικά (1981).
Η περίοδος της μεταπολίτευσης, όμως, ήταν για τον Ρίτσο και η περίοδος διεθνών τιμών και βραβεύσεων για τα έργα του, που μεταφράστηκαν σε 45 γλώσσες. Από τις πολυάριθμες διακρίσεις ξεχωρίζουν, μεταξύ άλλων: η εκλογή του ως μέλους της Ακαδημίας Επιστημών και Γραμμάτων του Μάϊντς (1970), το διεθνές βραβείο Δημητρόφ (1974), το διεθνές βραβείο Λένιν της Σοβιετικής Ένωσης (1977), το βραβείο του ΟΗΕ ως «ποιητή της διεθνούς ειρήνης» (1986), η κοπή γαλλικού μεταλλίου με το όνομά του (1986), το παράσημο της Ιταλικής Δημοκρατίας (1992, μετά το θάνατο του) κ.α. Επίσης, ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτορας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1974), του βρετανικού πανεπιστημίου του Μπέρμιγχαμ (1974), του πανεπιστημίου της Λειψίας (1984) και της φιλοσοφικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών (1987).
Εκτός από την πρωτότυπη εργασία του, ο Ρίτσος μετέφρασε στα ελληνικά και πλήθος λογοτεχνικών έργων, μεταξύ των οποίων κείμενα των Αλεξέι Τολστόι, Ναζίμ Χικμέτ, Ιλία Έρενμπουργκ, Αλεξάντρ Μπλοκ, Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι, Αττίλα Γιόζεφ, Νικολάς Γκιγιέν κ.α.

+ ΣΗΜΕΙΩΣΗ
Στο ιστορικό μου κείμενο: «Η ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΔΙΑΝΟΗΣΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΜΑΣ ΕΑΜΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ», γράφω:
Εκατοντάδες είναι οι γίγαντες του πνεύματος, το σύνολο σχεδόν των διανοούμενων της Ελλάδος, το καλύτερο κοινωνικά και πνευματικά τμήμα του λαού μας, η αφρόκρεμα των πνευματικών ανθρώπων, που συμμετείχαν ολόψυχα στην εποποιία και το μεγαλούργημα της Εθνικής μας Αντίστασης, που με το έργο τους στη συνέχεια διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο στην πορεία και εξέλιξη του πολιτισμού , της πνευματικής και ψυχικής καλλιέργειας των Ελλήνων. Όλα άτομα αξιόλογα και με τον αρμόζοντα ηθικό χαρακτήρα. Ναι μεν ηττήθηκε στρατιωτικά η αριστερά το 1949 (στο Γράμμο) επιβλήθηκε όμως - παρά το καθεστώς της βίας και της τρομοκρατίας που επικράτησε από το μεταδεκεμβριανό κράτος και παρακράτος - , η μοναδική, η ασυναγώνιστη, η ζωογόνος κουλτούρα, μια κουλτούρα που δεν μπορεί να την μιμηθεί και να την ξεπεράσει κανείς και καμία εποχή. Ένα σύνολο πνευματικών δραστηριοτήτων - διανόηση, καλές τέχνες κλπ - της Αριστεράς. Μιας Αριστεράς ανόθευτης και απαλλαγμένης από υποκρισία και προσποίηση, όχι κακέκτυπη και σοσιαλδημοκρατική, η οποία φώτισε, καθοδήγησε και έδωσε μια νέα διάσταση στο πνευματικό, κοινωνικό, πολιτικό και ιστορικό γίγνεσθαι, που ενίσχυσε τον πολιτισμό, το σύνολο των πνευματικών και καλλιτεχνικών επιδόσεων και επιτευγμάτων των Ελλήνων. Επιπλέον από την Εθνική μας Εαμική Αντίσταση ξεπρόβαλε η πραγματική, η αληθινή Αριστερή διανόηση των κοινωνικών και πολιτικών οραμάτων και όχι η πλασματική, η κακέκτυπη και ψευδεπίγραφη, δηλαδή η «Αριστερά» της εξυπηρέτησης των στενά ατομικών συμφερόντων και του βολέματος, της αριστεράς εκείνης που κυριάρχησε μετά το 1981, ιδίως στα ιδιωτικά ηλεκτρονικά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Είναι η Αριστερά εκείνη, η ευσυνείδητη, η αξιοπρεπής, η αξιόπιστη και πιστή στις πανανθρώπινες αξίες και ηθικές αρχές, που με την πνοή της άνοιξης ενίσχυσε τις πνευματικές, ψυχικές και ηθικές δυνάμεις του Έλληνα και σηματοδότησε την εποχή μας, αλλά θα σηματοδοτεί αέναα με τα πνευματικά δημιουργήματα των ανθρώπων της τον πολιτισμό της Ελλάδος και της ανθρωπότητας. Σε αντίθεση με τα σημαντικά και αξιόλογα πνευματικά δημιουργήματα των αριστερών, η νικήτρια παράταξη, σε αναλογία με την αριστερά, υπολείπεται σε έργα μεγάλης σημασίας και αξίας. Όπως και σε γίγαντες της διανόησης.
Η λεγόμενη συντηρητική παράταξη υστερεί ειδικά στους τομείς των πνευματικών δημιουργημάτων του ανθρώπου, όπως της Τέχνης, της Μουσικής, της Ποίησης, της Δημοσιογραφίας, της Λογοτεχνίας, του Θεάτρου, των Εικαστικών Τεχνών κα. Οι εκατοντάδες διανοούμενοι που συμμετείχαν ολόψυχα στην Εαμική Εθνική Αντίσταση είναι άνθρωποι που διαπλάστηκαν, διαμορφώθηκαν και ζυμώθηκαν με τις σοσιαλιστικές ιδέες και πλάι στο λαό. Με τα απειράριθμα, εθνωφελή, κοινωνικά και απαράμιλλα πνευματικά τους έργα έδωσαν ιδιαίτερη βαρύτητα στον άνθρωπο, στα πανανθρώπινα ιδανικά του Σοσιαλισμού, της Δημοκρατίας, της Ειρήνης και στις ανθρωπιστικές, κοινωνικές και πολιτικές αξίες. Σε ό,τι θεωρείται και είναι ωφέλιμο και καλό από πνευματική, ηθική και πρακτική άποψη για την κοινωνία και τα άτομα κάθε χώρας.
Μεταξύ των δεκάδων γιγάντων του πνεύματος, των κορυφαίων της Επιστήμης, της Λογοτεχνίας, της Τέχνης και της Μουσικής, με αναγνωρισμένη αξία, με διεθνή απήχηση και κύρος, μια προσωπικότητα διεθνούς εμβέλειας, θεωρώ και τον Γιάννη Ρίτσο, τον οποίο μάλιστα κατατάσσω στο Πάνθεον των ανθρώπων του πνεύματος.